Historia e Iranit/ Faktet që duhet të dini, pse nisi përplasja me Izraelin dhe roli i SHBA ndër vite si faktori vendimtar

Irani i cili merret si trashëgimtar i Persisë së dikurshme është një shtet në Azia Perëndimore. Kufizohet në veriperëndim me Armeninë dhe Azerbajxhanin, në veri me Detin Kaspik, në verilindje me Turkmenistanin, në lindje me Afganistanin, në juglindje me Pakistanin, në jug me Gjirin Persik dhe Gjirin të Omanit, dhe në perëndim me Turqinë dhe Irakun. Irani mbulon një sipërfaqe prej 1,648,195 km2, me një popullsi prej 83 milionë. Irani është vendi i dytë më i madh në Lindjen e Mesme dhe kryeqyteti i saj është Tehrani.

Irani është një vend multikulturor me shumë grupe etnike dhe gjuhësore. Më të mëdhatë janë persianët (50%), azerbajxhanasit(16%), kurdët (8%) dhe lurët (28%).

Komuniteti Aryan (Popujtë Antike Iraniane) janë vendosur në territoret e Iranit mes viteve 3000-2000 para erës sonë. Në vitin 1000 para erës sonë, Medët, Farsët, Bakriatët, Partët përbënin popullsinë perëndimore të Iranit. Stepat Veriore të Detit të zi ishin të banuara nga Kimerët, Sarmatët dhe Alanët. Komunitetet tjera janë vendosur në Gadishullin Indian, në pjesën e quajtur Belucistan. Sikurse komuniteti Iskit, po ashtu edhe komunitetet e tjera u shpërndanë deri në viset e Ballkanit dhe të Kinës Perëndimore. Gjuha e Avestas është gjuhë e vjetër Iraniane, ku në vitin 1000 para erës sonë doli në pah libri i shenjtë e fesë Zoroastriane pikërisht nga gjuha Avesta për të përcjellur rregullat hyjnore të librit. Zorostrianismi ishte feja zyrtare e Perandorisë Ahamenis dhe Perandorive tjera Iraniane deri në shekullin e VII.

Revolucioni Iranian

Për Kapitalizmin e Iranit Shahu përgatiti reforma, të cilat e parashihnin reformat tokësore, reformat e zgjedhjeve dhe mundësinë e votimit të grave sollën pakënaqësi në radhët e esnafëve dhe ulemave. Në këtë mënyrë u krijua një grup dijetarësh dhe shtresës së ulët që ishin kundër reformave të Shahut. Pas kundërshtimit të ulemave për të drejtën e votës për gratë në Iran filluan të rriten tensionet ku edhe nëpër protesta të ndryshme vdiqën njerëzit. Në këtë periudhë filloi të pëshpëritet emri Ruhollah Homeini. Në ngjarjet e ndodhura në Iran Homeini u zgjodh fajtorë dhe u burgosë 18 muaj. Me lirimin e tij Homeini haptas e kritikoi Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Me urdhrin e gjeneralit Hasan Pakravan, Homeini shpërngulet nga Irani. Fillimisht Homeini jetoi në Turqi, më pas në Irak dhe në fund shkoi në Francë.

Revolucioni Iranian njihet edhe si Revolucioni Islamik. Në janar të vitit 1978 filluan protesta të mëdha të popullatës kundër Shahut. U bënë greva dhe ekonomia e vendit arriti në një krizë të madhe. Pas kësaj Shahu në shkurt të vitit 1979 iku nga Irani, dhe me ikjen e tij Ajatollah Ruhollah Homeini vendosi të kthehet në Iran ku në Aeroportin e Teheranit pritja ishte shumë madhështore. Më 1 prill 1979 Irani zyrtarisht u shndërrua në Republikë Islamike. Në dhjetor të vitit 1979 shteti e konfirmoi Kushtetutën Teokratike dhe si Lider Suprem u zgjodh Ruhollah Homeini.

Pas kësaj u ndalua muzika dhe gazetat. Beni Sadr u zgjodh Kryetar i shtetit.

Ky Revolucion me shpejtësinë e zhvillimit ishte burim quditësor për botën, mbase nuk kishte as rezistencë ushtarake, as kundër kryengritje. Marksistët dhe Nacionalistët të cilat luftuan krah për krahë kundër Shahut, pas vendosjes të Republikës Islamike, u vranë nga autoritetet Iraniane me urdhërin e Ruhollah Homeinit.

Ekonomia

Irani është shteti i dytë në botë me resurset e Gazit Natyror, ndërsa i treti me resurset e naftës. Pra këtu shihet se ekonomia e Iranit bazohet në resurset e Gazit Natyror the Naftës. Gjatë 20 vitet e fundit Ekonomia e Iranit është duke u zhvilluar me një intensitet normale. Prej fundit të viteve të 90'ta Irani ka bërë marrëveshje më shtetet tjera të rajonit që janë në zhvillim si Siria, India, Pakistani. Në sektorin e tregtisë Irani ka bashkëpunime të mëdha me shtetin e Turqisë.

Ali Khamenei, lideri i Iranit

Lindur më 1939 në Mashhad qyteti më i shenjtë i Iranit Khamenei ishte personi i përkëdhelur dhe mbrojtur i ajetollahut Ruhollah Khomenei – njëri prej liderëve kryesorë të revolucionit që rrëzoi monarkinë pro-perëndimore të Iranit më 1979 dhe vuri themelet e Republikës Islamike.

Ai ishte cak edhe për kundërshtarët e Khomeneit dhe i shpëtoi tentimvrasjes më 1981, që ia paaftësoi krejtësisht krahun e djathtë.

Khamenei u bë lider suprem pas vdekjes së Khomeneit më 1989. Prej atëherë ai ia zgjeruar ndikimin e Iranit jashtë kufijve të tij – duke e kthyer në fuqi rajonale që nuk mund të anashkalohet.

Marrëdhëniet midis Iranit dhe Izraelit ndahen në katër faza kryesore: periudha ambivalente nga 1947 deri në 1953, periudha miqësore gjatë epokës së dinastisë Pahlavi nga 1953 deri në 1979, periudha e përkeqësimit pas Revolucionit Iranian nga 1979 në 1990 dhe periudha e vazhdueshme e armiqësisë së hapur që nga fundi i Luftës së Gjirit në 1991. Në vitin 1947, Irani ishte midis 13 vendeve që votuan kundër Planit të Ndarjes së Kombeve të Bashkuara për Mandatin Britanik të Palestinës. Dy vjet më vonë, Irani votoi gjithashtu kundër pranimit të Izraelit në Kombet e Bashkuara.

Raporti Iran-Izrael

Irani ishte vendi i dytë me shumicë myslimane që njohu Izraelin si shtet sovran pas Turqisë. Pas grushtit të shtetit të vitit 1953, i cili rivendosi udhëheqësin properëndimor Mohammad Reza Pahlavi si Shah i Iranit, marrëdhëniet midis dy vendeve u përmirësuan ndjeshëm.

Pas Revolucionit Islamik të vitit 1979, Irani ndërpreu të gjitha marrëdhëniet diplomatike dhe tregtare me Izraelin dhe qeveria e tij teokratike nuk e njeh legjitimitetin e Izraelit si shtet. Kthimi nga paqja e ftohtë në armiqësi të hapur filloi në fillim të viteve 1990, menjëherë pas rënies së Bashkimit Sovjetik dhe humbjes së Irakut në Luftën e Gjirit, pas së cilës fuqia relative në Lindjen e Mesme u zhvendos në Iran dhe Izrael. Konflikti u përshkallëzua në fillim të viteve 1990, pasi qeveria e Yitzhak Rabin miratoi një qëndrim më agresiv ndaj Iranit. Konflikti retorik u ndez gjatë presidencës së Mahmud Ahmadinexhad, i cili bëri deklarata nxitëse kundër Izraelit. Faktorë të tjerë që kanë kontribuar në përshkallëzimin e tensioneve dypalëshe përfshijnë zhvillimin e teknologjisë bërthamore nga Irani në lidhje me Doktrinën Fillimtare të Izraelit, financimi i Iranit i grupeve islamiste si Hezbollahu, Xhihadi Islamik Palestinez dhe Hamasi, si dhe përfshirja e supozuar në sulme terroriste si p.sh. si sulmi i vitit 1992 ndaj ambasadës izraelite në Buenos Aires dhe bombardimi i AMIA-s i vitit 1994, dhe mbështetja e supozuar e Izraelit për grupet militante si Muxhahedinët e Popullit të Iranit dhe Jundallah, si dhe operacionet e supozuara të fshehta izraelite në Iran, duke përfshirë atentate dhe bombardime të shumta.

Që nga viti 1985, Irani dhe Izraeli kanë qenë të përfshirë në një konflikt të vazhdueshëm përfaqësues që ka ndikuar shumë në gjeopolitikën e Lindjes së Mesme dhe ka përfshirë konfrontime të drejtpërdrejta ushtarake midis organizatave iraniane dhe izraelite, si në Luftën e Libanit të vitit 2006. Konflikti ka luajtur në mënyra të ndryshme, duke përfshirë mbështetjen për fraksionet kundërshtare në konfliktet në Siri dhe Jemen. Irani ka ofruar mbështetje për qeverinë siriane, ndërsa Izraeli ka mbështetur grupet opozitare. Në Jemen, Irani ka ofruar mbështetje për rebelët Houthi, ndërsa Izraeli ka ofruar mbështetje për koalicionin e udhëhequr nga Arabia Saudite që lufton rebelët. Konflikti ka përfshirë gjithashtu sulme kibernetike dhe sabotazhe kundër infrastrukturës së njëri-tjetrit, duke përfshirë sulme ndaj objekteve bërthamore dhe cisternave të naftës. Në përgjithësi, konflikti ndërmjetësues Iran-Izrael është një konflikt kompleks dhe i vazhdueshëm që ka pasur një ndikim të rëndësishëm në dinamikën politike dhe të sigurisë në Lindjen e Mesme.

Iran-SHBA

Marrëdhëniet midis Iranit dhe Shteteve të Bashkuara filluan në mesin dhe fundin e shekullit të 19-të, kur Iraninjihej në botën perëndimore si Persia Qajar. Persia ishte shumë e kujdesshme ndaj interesave koloniale britanike dhe ruse gjatë Lojës së Madhe. Në të kundërt, Shtetet e Bashkuara shiheshin si një fuqi e huaj më e besueshme, dhe amerikanët Arthur Millspaugh dhe Morgan Shuster u emëruan madje edhe thesar-gjeneralë nga shahët e kohës.

Gjatë Luftës së Dytë Botërore, Persia u pushtua nga Mbretëria e Bashkuar dhe Bashkimi Sovjetik, të dy aleatë të SHBA-së, por marrëdhëniet vazhduan të ishin pozitive pas luftës deri në vitet e mëvonshme të qeverisë së Mohammad Mosaddegh, i cili u rrëzua nga një grusht shteti i organizuar nga Agjencia Qendrore e Inteligjencës dhe i ndihmuar nga MI6. Kjo u pasua nga një epokë aleance e ngushtë midis regjimit autoritar të Shah Mohammad Reza Pahlavi dhe qeverisë amerikane, Persia ishte një nga aleatët më të ngushtë të SHBA-së gjatë Luftës së Ftohtë, e cila nga ana tjetër u pasua nga një përmbysje dramatike dhe mosmarrëveshje midis dy vendeve pas Revolucionit Iranian të vitit 1979.

Të dy kombet nuk kanë pasur marrëdhënie diplomatike zyrtare që nga 7 prilli 1980. Në vend të kësaj, Pakistani shërben si fuqia mbrojtëse e Iranit në Shtetet e Bashkuara, ndërsa Zvicra shërben si fuqia mbrojtëse e Shteteve të Bashkuara në Iran. Kontaktet kryhen përmes Seksionit të Interesave Iraniane të Ambasadës Pakistaneze në Uashington D.C. dhe Seksionit të Interesave Amerikane të Ambasadës Zvicerane në Teheran. Në gusht 2018, Udhëheqësi Suprem i Iranit Ali Khamenei ndaloi bisedimet e drejtpërdrejta me Shtetet e Bashkuara. Sipas Departamentit të Drejtësisë të SHBA-së, Irani që atëherë është përpjekur të vrasë zyrtarë dhe disidentë amerikanë, përfshirë Presidentin e SHBA-së Donald Trump.

Shpjegimet iraniane për armiqësinë me Shtetet e Bashkuara përfshijnë "konfliktin natyror dhe të pashmangshëm midis sistemit islamik" dhe "një fuqie të tillë shtypëse si Shtetet e Bashkuara, e cila po përpiqet të krijojë një diktaturë globale dhe të çojë përpara interesat e veta duke dominuar kombet e tjera dhe duke shkelur të drejtat e tyre", si dhe mbështetjen e Shteteve të Bashkuara për Izraelin ("entiteti sionist"). Megjithatë, në Perëndim janë marrë në konsideratë shpjegime të ndryshme, duke përfshirë nevojën e qeverisë iraniane për një batutë të jashtme për të ofruar një pretekst për shtypje të brendshme kundër forcave pro-demokratike dhe për ta lidhur qeverinë me elektoratin e saj besnik. Shtetet e Bashkuara ia atribuojnë përkeqësimin e marrëdhënieve krizës së pengjeve të Iranit të viteve 1979-81, shkeljeve të përsëritura të të drejtave të njeriut në Iran që nga Revolucioni Islamik, kufizimeve të ndryshme në përdorimin e metodave të spiunazhit ndaj revolucioneve demokratike nga SHBA-ja, ideologjisë së saj anti-perëndimore dhe programit të saj bërthamor.

Që nga viti 1995, Shtetet e Bashkuara kanë pasur një embargo në tregti me Iranin. Në vitin 2015, Shtetet e Bashkuara udhëhoqën negociata të suksesshme për një marrëveshje bërthamore (Plani i Përbashkët Gjithëpërfshirës i Veprimit) që synonte të vendoste kufizime të konsiderueshme në programin bërthamor të Iranit, duke përfshirë inspektimet e IAEA-s dhe kufizimet në nivelet e pasurimit. Në vitin 2016, shumica e sanksioneve kundër Iranit u hoqën. Administrata Trump u tërhoq në mënyrë të njëanshme nga marrëveshja bërthamore dhe rivendosi sanksionet në vitin 2018, duke filluar atë që u bë e njohur si "fushata e presionit maksimal" kundër Iranit. Në përgjigje, Irani gradualisht i uli angazhimet e tij sipas marrëveshjes bërthamore dhe përfundimisht i tejkaloi nivelet e pasurimit para JCPOA-s.

Si u bë Irani mik i Shteteve të Bashkuara të Amerikës

Para vitit 1979 Iranin e qeveriste Shahu: kështu quhej mbreti i Persisë dikur sepse në fakt bëhej fjalë për një monarki. Nga viti 1941 deri më 1979-n shahu ishte Reza Pahlevi, i cili trashëgoi detyrën nga i ati, Reza I, i detyruar të abdikonte në vitin 1941, gjatë Luftës së Dytë Botërore.

Në fund të luftës Mbretëria e Bashkuar, që kishte qenë fuqia dominuese në Lindjen e Mesme deri në atë moment, vendosi të mos angazhohej më atje: qeveria e re laburiste britanike preferoi të përdorte burimet e saj për rindërtimin kombëtar më shumë se për politikën e jashtme.

Shtetet e Bashkuara kishin nevojë për një aleat që ta zëvendësonte dhe që të zhvillonte funksionet e “policit” në këtë rajon: zgjodhën Iranin e Shahut, i konsideruar si mjaft i besueshëm. Ky e pranoi rolin edhe pse me disa pikëpyetje.

Aleanca me SHBA-në u bë e plotë në vitin 1953, kur Shahu rimori kontrollin e vendit me një grusht shteti të drejtuar kundër nacionalistit Mohammed Mossadegh dhe në të kontribuan shërbimet sekrete amerikane e britanike. Ndërkaq Irani u afirmua si shtet prodhues dhe eksportues i naftës./Alfapress.al

Po ndodh...

21:51 AKTUALITET

Aksident i rëndë në Sarandë, 2 persona humbin jetën dhe një i plagosur

21:41 AKTUALITET

Skandal në Himarë/ Betonizohet shpella mitike e Odisesë, kthehet në lavazh

21:17 AKTUALITET

Radhë kilometrike, trafik i rënduar në aksin Rrogozhinë-Elbasan

21:02 BOTA

“Lufta e Dytë Botërore përfundoi përmes negociatave”, JD Vance lë nam teksa flet për luftën në Ukrainë

20:55 AKTUALITET

I shpallur në kërkim ndërkombëtar për trafik droge, arrestohet 41-vjeçari shqiptar në Malin e Zi

20:39 AKTUALITET

Zjarr në Zharrës të Fierit, flakët rrezikojnë puset e naftës

20:24 POLITIKË

Nga opozita në pushtet! Demokratët që iu bashkuan socialistëve në Vlorë, Deromemaj hapi rrugën e “eksodit blu”

20:16 BOTA

Kërkesat për azil, Britania ndryshon rregullat: Apelimet do shqyrtohet më shpejt

19:58 BOTA

Turizmi i surprizave në Mal të Zi: Rezervon një vend, fle diku tjetër

19:38 SPORT

Arsyeja/ Asllani duhet të presë që të veshë fanellën e Torinos, do të mungojë ndaj Interit

19:13 AKTUALITET

Po rrezikonte të mbytej, shpëtohet turisti francez pranë Gjipesë

19:02 AKTUALITET

Aksident në Unzën e Re në Tiranë, përplasen dy makina

18:45 BOTA

Italia rikonfirmon: Jo trupave tona në Ukrainë! Numri dy i qeverisë kërkon garanci në stilin e NATO-s me prani amerikane

18:18 SHOWBIZ

“Të gjithë kishin frikë nga gjithçka”- Ermal Meta rrëfen për italianët jetën në diktaturë dhe Enver Hoxhën: Çdo lagje kishte spiunë! Kur ndërroi jetë diktatori…

Dua të lexoj më shumë lajme